Phân tích tâm trạng chị em Liên đêm đêm cố thức để
được nhìn chuyến tàu đi qua phố huyện (Hai đứa trẻ – Thạch Lam)
Hai đứa trẻ là một trong những truyện ngắn thường được
nhắc tới nhiều nhất của Thạch Lam. Hình ảnh chuyến tàu đêm chạy qua một phố
huyện nghèo thời trước đã được Thạch Lam miêu tả rất khéo léo, đã nổi lên
thành một hình ảnh đầy ý nghĩa, bộc lộ chủ đề của tác phẩm.
Trước hết, bối cảnh cho chuyến tàu đêm xuất hiện là cuộc
sống buồn tẻ, đơn điệu, đáng thương nơi phố huyện. Thạch Lam đã chọn được thời
điểm để làm nổi bật những tính chất ấy. Truyện bắt đầu từ tiếng trống thu không
dội xuống phố huyện, từng tiếng, từng tiếng mỏi mòn, giữa lúc trên bầu trời,
ánh ngày đang dần nhường chỗ cho bóng hoàng hôn, phương tây đỏ rực lên như lửa báo hiệu một ngày đang tắt. Đêm
tối sẽ đem tới cho phố huyện những gì? Chỉ có bóng tối, sự im lặng, mà tiếng
ếch nhái ngoài đồng, tiếng muỗi kêu trong nhà, lại khiến cho nó càng trở nên
vắng lặng, hoang vu, buồn bã hơn. Thế ra, giữa thế kỷ hai mươi, thế kỷ của những
đô thị đầy ấp ánh sáng, vẫn có những miền đất, nhiều miền đất, sống trong sự
tăm tối của cuộc sống hàng trăm, hàng ngàn năm về trước như vậy đấy. Phiên chợ
chiều đã vãn, những ồn ào tấp nập của buổi chợ đã tan đi, để lại phố huyện với
thực chất của nó: cái nghèo nàn, cái tiêu điều xơ xác. Những đứa trẻ con lom
khom tìm kiếm trên cái nền chợ xơ xác ấy, giữa những rác rưởi mà phiên chợ bỏ
lại, mong tìm được chút gì đỡ cho cuộc sống. Thật là một chi tiết đầy ý nghĩa
và rất gợi cảm về cái nghèo.
Rồi đêm xuống. Cuộc sống có xôn xao động đậy được chút
nào chăng?
Quả cũng có xôn xao một chút đấy, nhưng không vì thế
mà vẻ nghèo, vẻ buồn của cuộc sống lại bớt đi. Bắt đầu là ngôi hàng nước của con
chị Tí, với chiếc võng con, vài ba cái bát, một điếu hút thuốc lào... bày ra rồi
lại thu vào vì vắng khách. Tiếp đến là gánh phở có ngọn lửa bập bùng của bác
Siêu, cũng vắng khách vì đó là thứ quá xa xỉ (phở mà trở thành xa xí phẩm, thật là một nhận xét hóm
hỉnh và đầy xót xa của Thạch Lam!).
Chính giữa cảnh tiêu điều như vậy của phố huyện, Thạch
Lam đã miêu tả tâm trạng khắc khoải chờ đợi chuyến tàu của hai chị em
cô bé Liên. Đó là hai đứa trẻ đã từng có những ngày sống ở một nơi không đến nỗi
nghèo khổ và tối tăm như thế. Với chúng, nhất là với bé Liên, nơi ấy Hà Nội
luôn đọng lại như một kỷ niệm xa xôi và mơ hồ nhưng bao giờ cũng êm đềm, đẹp đẽ và
rực rỡ ánh sáng. Còn giờ đây, nơi phố huyện, cuộc sống của chúng thiếu hẳn ánh
sáng và niềm vui. Ngày nào cũng giống hệt ngày nào, chúng chờ bán cho người
ta nhưng món hàng nhỏ nhoi không hề thay đổi: một bao diêm, một cuộn chỉ,
mấy bánh xà phòng... Chiều chiều, trong bóng chập choạng của hoàng hôn và trong
tiếng muỗi vo ve, hai chị em cặm cụi kiểm đếm số tiền bé nhỏ bán được trong
ngày. Chi tiết về chiếc chõng tre cũ, sắp gãy được Thạch Lam đưa vào đây thật là đầy
ý nghĩa: cuộc sống của hai đứa trẻ mới lớn lên sao mà đã sớm già nua tàn tạ! Cả
chi tiết bà lão hơi điên đến mua rượu uống, cũng gợi lên bao nỗi buồn. Cái thế giới
mà các em Liên và An tiếp cận ngày này qua ngày khác chỉ có thế. Đây là niềm
vui, biết lấy gì mà hy vọng?
May mắn thay, hai đứa trẻ đã tìm được chút niềm vui để
mong đợi. Mỗi đêm chuyến tàu từ Hà Nội sẽ đi qua phố huyện trong mấy
phút. Mỗi đêm, hai đứa trẻ lại chờ đợi chuyến tàu. Hẳn các em đã chờ đợi nó
qua suốt một ngày buồn tẻ của mình. Nhưng nỗi đợi chờ bắt đầu khắc khoải từ khi
bóng chiều đổ xuống. Rồi trong đêm tối, những ngọn đèn thắp lên ở đằng kia,
bóng hai mẹ con chị Tí trên đường, ngọn lửa bập bùng của gánh phở bác Siêu, tiếng
hát của vợ chồng bác xẩm mù... Với các em, đó là những cái mốc điểm bước đi của
thời gian đang cho các em xích gần lại với chuyến tàu. Mỗi đêm, chỉ có một
chuyến tàu đi qua phố huyện. Các em không thể bỏ lỡ nó. Bởi thế, đã buồn ngủríu cả mắt, An và Liên
vẫn cố chống lại cơn buồn ngủ. Cho đến khi, vì chờ đợi quá
lâu trong cái không khí buồn tẻ của phố huyện, bé An không thể thức được nữa. Em gối đầu lên tay chị, mi mắt sắp sửa rơi xuống, còn dặn
với: - Tàu đến chị đánh thức em dậy nhé! Thật là một cảnh chờ đợi thiết tha như mọi sự chờ đợi thiết tha ở
trên đời!.
Trên phố huyện ấy, giữa tâm trạng chờ đợi ấy của hai
đứa trẻ, chuyến tàu đêm được Thạch Lam miêu tả tỉ mỉ và trang trọng làm
sao! Chuyến tàu được báo trước từ xa, với hình ảnh hai ba người cầm đèn lồng lung lay các bóng dài, vẻ xôn xao của những người chờ tàu, rồi ngọn lửa xanh biếc sát mặt đất như ma trơi.
Rồi tiếng còi xe lửa ở đâu vang
lại trong đêm khuya kéo dài ra theo ngọn gió xa xôi. Chuyến tàu đã đến cùng với tiếng còi đã rít lên. Đoàn tàu vụt qua trước mặt. Bé An đã thức dậy và tâm hồn cả hai đứa trẻ đều bị cuốn
hút bởi chuyến tàu. Các toa đèn đều sáng trưng... những
toa hạng trên sang trọng, lố nhố người, đồng và kền lấp
lánh, và các cửa kính sáng. Đoàn
tàu đã đi qua nhưng tâm hồn chị em Liên thì vẫn gửi hút theo nó mãi, nhìn nó để lại trong đêm tối những đốm than đỏ bay tung trên đường sắt... cái chấm nhỏ
của chiếc đèn xanh... xa xa mãi rồi đi khuất sau rặng tre.
Giờ đây, sự tương phản giữa hình ảnh đoàn tàu với cuộc
sống nơi phố huyện càng trở nên rõ rệt trong tâm trí của đứa trẻ: đêm tối vẫn
bao bọc xung quanh, đồng ruộng mênh mang và yên lặng.
Đọc xong truyện HAI ĐỨA TRẺ, người đọc không thể không
ngẫm nghĩ về ý nghĩa sâu xa của hình ảnh chuyến tàu đêm mà Thạch
Lam đã cố tình miêu tả nó để làm nổi lên thật rõ cuộc sống buồn tẻ đáng
thương của hai chị em Liên? Với các em, chuyến tàu ấy là tất cả niềm vui và hi vọng.
Đó là Hà Nội trong quá khứ
êm đềm xa xôi. Đó là niềm vui duy nhất để giải toả cho
tâm trí sau một ngày mệt mỏi, đơn điệu và buồn chán. Đó là âm thanh, ánh sáng,
vẻ lấp lánh, của một cuộc đời mà các em hi vọng, một cuộc đời khác, hoàn toàn
không giống với cuộc đời nghèo nàn và tẻ nhạt nơi đây. Có lẽ, qua truyện ngắn
này, Thạch Lam đã muốn nói với chúng ta: có những cuộc đời mới đáng thương sao,
có những ước mơ bé nhỏ, tộ nghiệp nhưng chân thành tha thiết và cảm động làm sao!
Nhưng dẫu sao, sự chờ đợi của các em cũng cho chúng ta một bài học: trong cuộc
đời, phải biết vượt lên cái tẻ nhạt, cái vô vị hàng ngày để mà hi vọng, vì còn có
hi vọng, dẫu cho hi vọng rất nhỏ bé, thì mới có thể còn gọi là sống.
HAI ĐỨA TRẺ không thuộc loại truyện hấp dẫn người đọc
vì sự ly kỳ hay gay cấn của cốt truyện. Sức mạnh và sức sống của
nó nằm trong vấn đề mà nó đặt ra và cả trong thái độ của Thạch Lam đối với cuộc
sống: một thái độ ấp iu đầy lòng nhân ái. Chính thái độ ấy cũng ảnh hưởng đến cách
viết của Thạch Lam: tỉ mỉ và trân trọng. Truyện tuy hơi buồn nhưng nó giúp cho
con người thêm yêu thương con người.
