CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA -
Nguyễn Minh Châu
I. TÌM HIỂU CHUNG
1. Tác giả
- Nguyễn Minh Châu (1930- 1989), quê ở làng Thơi, xã Quỳnh Hải (nay là xã
Sơn Hải), huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An. Ông “thuộc trong số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất của văn
học ta hiện nay"
- Sau 1975, khi văn chương chuyển hướng khám phá trở về với đời thường,
Nguyễn Minh Châu là một trong số những nhà văn đầu tiên của thời kì đổi mới đã
đi sâu khám phá sự thật đời sống ở bình diện đạo đức thế sự. Tâm điểm những
khám phá nghệ thụât của ông là con người trong cuộc mưu sinh, trong hành trình
nhọc nhằn kiếm tiền hạnh phúc và hoàn thiện nhân cách.
- Tác phẩm chính (SGK)
2. Truyện ngắn Chiếc
thuyền ngoài xa
Truyện in đậm phong cách tự sự - triết lí của Nguyễn Minh Châu, rất tiêu
biểu cho hướng tiếp cận đời sống từ góc độ thế sự của nhà văn ở giai đoạn sáng
tác thứ hai.
Truyện ngắn lúc đầu được in trong tập Bến
quê (1985), sau được nhà văn lấy làm tên chung cho một tuyển tập truyện
ngắn (in năm 1987).
II. ĐỌC- HIỂU
1. Bố cục
- Truyện chia làm 2 đoạn lớn:
+ Đoạn 1: (Từ đầu đến “chiếc thuyền lới vó đã biết mất"). Hai phát hiện của người nghệ sĩ nhiếp
ảnh.
+ Đoạn 2: (Còn lại): Câu chuyện của người đàn bà làng chài.
2. Phát hiện thứ nhất đầy thơ
mộng của người nghệ sĩ nhiếp ảnh
- "Trước mặt tôi là một bức tranh
mực tàu .... tôi tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lí của sự hoàn
thiện, khám phá thấy cái khoảnh khắc trong ngần của tâm hồn".
- Đôi mắt tinh tường, "nhà nghề” của người nghệ sĩ đã phát hiện vẻ đẹp
“trời cho” trên mặt biển mờ sương, vẻ đẹp mà cả đời bấm máy anh chỉ gặp một
lần. Người nghệ sĩ cảm thấy hạnh phúc - đó là niềm hạnh phúc của khám phá và
sáng tạo, của sự cảm nhận cái đẹp tuyệt diệu . Trong hình ảnh chiếc thuyền
ngoài xa giữa biển trời mờ sương, anh đã cảm nhận cái đẹp toàn bích, hài hoà,
lãng mạn của cuộc đời, thấy tâm hồn mình được thanh lọc.
3. Phát hiện thứ hai đầy nghịch
lí của người nghệ sĩ nhiếp ảnh
- Người nghệ sĩ đã tận mắt chứng kiến: từ chiếc thuyền ngư phủ đẹp như
trong mơ bước ra một người đàn bà xấu xí, mệt mỏi và cam chịu; một lão đàn
ông thô kệch, dữ dằn, độc ác, coi việc
đánh vợ như một phương cách để giải toả những uất ức, khổ đau... Đây là hình
ảnh đằng sau cái đẹp “toàn bích, toàn thiện” mà anh vừa bắt gặp trên biển. Nó
hiện ra bất ngờ, trớ trêu như trò đùa quái ác của cuộc sống.
- Chứng kiến cảnh người đàn ông đánh vợ một cách vô lí và thô bạo, Phùng đã
“kinh ngạc đến mức, trong mấy phút đầu .... vứt chiếc máy ảnh xuống đất, chạy
nhào tới”. Hành động đó nói lên nhiều điều.
4. Câu chuyện của của người đàn
bà ở toà án huyện
Là câu chuyện về sự thật cuộc đời, nó giúp những người như Phùng, Đẩu hiểu
rõ nguyên do của những điều tưởng như vô lí. Nhìn bề ngoài, đó là người đàn bàn
quá nhẫn nhục, cam chịu, bị đánh đập... mà vẫn nhất quyết gắn bó với lão chồng
vũ phu. Nhưng tất cả đều xuất phát từ tình thương vô bờ đối với những đứa con. Trong đau khổ triền
miên, người đàn bà ấy vẫn chắt lọc những niềm hạnh phúc nhỏ nhoi....
Qua câu chuyện của người đàn bà làng chài, tác giả giúp người đọc hiểu rõ:
không thể dễ dãi, đơn giản trong việc nhìn nhận mọi sự việc, hiện tượng của đời
sống.
5. Về các nhân vật trong truyện
- Về người đàn bà vùng biển: Tác
giả gọi một cách phiếm định “người đàn bà”. Điều tác giả gây ấn tượng chính là
số phận của chị. Ngoài 40, thô kệch, mặt rỗ, xuất hiện với “khuôn mặt mệt mỏi”,
người đàn bà gợi ấn tượng về một cuộc đời nhọc nhằn, lam lũ, nhiều cay đắng. Bà
thầm lặng chịu mọi đau đớn khi bị chồng đánh không kêu một tiếng, không chống
trả, không trốn chạy, “tình thương con cũng như nỗi đau, sự thâm trầm trong cái
việc hiểu thấu các lẽ đời hình như mụ chẳng để lộ ra bên ngoài”.... - Một sự
cam chịu đáng chia sẻ, cảm thông. Thấp thoáng trong người đàn bà ấy là bóng
dáng bao người phụ nữ Việt Nam nhân hậu, bao dung, giàu lòng vị tha.
- Về người đàn ông độc ác: Cuộc
sống đói nghèo đã biến “anh con trai” cục tính nhưng hiền lành xưa kia thành
một người chồng vũ phu. Lão đàn ông “mái tóc tổ quạ”, “chân chữ bát”, “hai con
mắt đầy vẻ độc dữ vừa là nạn người của cuộc sống khốn khổ, vừa là thủ phạm gây
nên bao đau khổ cho người thân của mình. Phải làm sao để nâng cao cái phần
thiện, cái phần người trong những kẻ thô bạo ấy.
- Chị em thằng Phác: Bị đẩy vào
tình thế khó xửa khi ở trong hoàn cảnh ấy. Chị thằng Phác, một cô bé yếu ớt mà
can đảm, đã phải vật lộn để tước con dao trên tay thằng em trai, ngăn em làm
việc trái luân thường đạo lí. Cô bé là điểm tựa vững chắc của người mẹ đáng
thương, cô đã hành động đúng khi cản được việc làm dại dột của đứa em, lại biết
chăm sóc, lo toan khi mẹ phải đến toà án huyện. Thằng Phác thương mẹ theo kiểu
một cậu bé con còn nhỏ, theo cái cách một đứa con trai vùng biển. Nó “lặng lẽ
đưa mấy ngón tay khẽ sờ trên khuôn mặt người mẹ, như muốn lau đi những giọt
nước mắt chứa đầy trong những nốt rỗ chặng chịt”, “nó tuyên bố với các bác ở
xưởng đóng thuyền rằng nó còn có mặt ở dưới biển này thì mẹ nó không bị đánh”.
Hình ảnh thằng Phác khiến người đọc cảm động bởi tình thương mẹ dạt dào.
- Người nghệ sĩ nhiếp ảnh: Vốn là
người lính thường vào sinh ra tử, Phùng căm ghét mọi sự áp bức, bất công, sẵn
sàng làm tất cả vì điều thiện, lẽ công bằng. Anh xúc động ngỡ ngàng trước vẻ
đẹp tinh khôi của thuyền biển lúc bình minh. Một người nhạy cảm như anh tránh
sao khỏi nỗi tức giận khi phát hiện ra sự bạo hành của cái xấu, cái ác ngay sau
cảnh đẹp huyền ảo trên biển. Hơn bao giờ hết, Phùng hiểu rõ: trước khi là một
nghệ sĩ biết rung động trước cái đẹp, hãy làm ột người biết yêu ghét vui buồn
trước mọi lẽ đời thường tình, biết hành động để có một cuộc sống xứng đáng với
con người.
6. Cách xây dựng cốt truyện độc
đáo
Trong tác phẩm, đó là sự kiện Phùng chứng kiến lão đàn ông đánh vợ một cách
tàn bạo. Trước đó, anh nhìn đời bằng con mắt của người nghệ sĩ rung động, say
mê trước vẻ đẹp huyền ảo- thơ mộng của thuyền biển. Trong giây phút tâm hồn
thăng hoa những cảm xúc lãng mạn, Phùng phát hiện ra hiện thực nghiệt ngã của
đôi vợ chồng bước ra từ con thuyền “thơ mộng” đó.
Tình huống đó được lặp lại lần nữa: bên cạnh hình ảnh người đàn bà nhẫn
nhục chịu đựng “đòn chồng”, Phùng còn được chứng kiến phản ứng của chị em thằng
Phác trước sự hung bạo của cha đối với mẹ. Từ đó, trong người nghệ sĩ đã có sự
thay đổi cách nhìn đời. Anh thấy rõ những cái ngang trái trong gia đình thuyền
chài, hiểu sâu thêm tính chất người đàn bà, chị em thằng Phác, hiểu thêm người
đồng đội (Đầu) và hiểu thêm chính mình.
Ý nghĩa: Nguyễn Minh Châu đã xây
dựng được tình huống mà ở đó bộc lộ mọi mối quan hệ, bộc lộ khả năng ứng xử,
thử thách phẩm chất, tính cách, tạo ra những bước ngoặt trong tư tưởng, tình
cảm và cả trong cuộc đời nhân vật. Tình huống truyện mang ý nghĩa khám phá,
phát hiện đời sống
7. Ngôn ngữ nghệ thuật của tác phẩm
- Ngôn ngữ người kể chuyện: Thể hiện qua nhân vật Phùng, sự hóa thân của
tác giả. Chọn người kể chuyện như thế đã tạo ra một điểm nhìn trần thuật sắc
sảo, tăng cường khả năng khám phá đời sống, lời kể trở nên khách quan, chân
thật, giàu sức thuyết phục.
- Ngôn ngữ nhân vật: Phù hợp với đặc điểm tính cách của từng người.
III. TỔNG KẾT
Vẻ đẹp của ngòi bút Nguyễn Minh Châu là vẻ đẹp toát ra từ tình yêu tha
thiết đối với con người. Tình yêu ấy bao hàm cả khát vọng tìm kiếm, phát hiện,
tôn vinh những vẻ đẹp con người còn tiềm ẩn, những khắc khoải, lo âu trước cái
xấu, cái ác. Đó cũng là vẻ đẹp của một cốt cách nghệ sĩ mẫn cảm, đôn hậu, điềm
đạm chiêm nghiệm lẽ đời để rút ra những triết lí nhân sinh sâu sắc. Chiếc thuyền ngoài xa là một trong số
rất nhiều tác phẩm của Nguyễn Minh Châu đã đặt ra những vấn đề có ý nghĩa với
mọi thời, mọi người.