Hãy quan sát
cấu trúc ngôn ngữ của Nam Cao trong buổi chiều Chí Phèo say, vừa đi vừa chửi ;
ta ngạc nhiên vì trật tự sắp xếp không gian, ngôn ngữ giao tiếp. Trước hết là không
gian Trời (Bắt đầu hắn chửi trời). Tiếp đó Chí thu hẹp lại thành không gian Đời (Rồi
hắn chửi đời). Và lần lượt cứ thu hẹp dần mãi. Chúng ta tiếp tục có không gian làng
Vũ Đại (Tức mình, hắn chửi ngay tất cả làng Vũ Đại), rồi đến không gian những
người không chửi nhau với Chí (Đã thế, hắn phải chửi cha đứa nào không chửi
nhau với hắn), cuối cùng là không gian của Người Đẻ Ra Chí (Phải đấy … hắn cứ
chửi đứa mẹ nào đẻ ra thân hắn, đẻ ra cái thằng Chí Phèo!). Trật tự trên có thể
biểu diễn thành sơ đồ sau đây:
Trời Bình tâm
một chút, ta nhận thấy một logic tâm lý: Ai xúc phạm đến cha mẹ ta thì cũng tức
là xúc phạm đến ta. Trường hợp của Chí càng phải là như vậy. Vì không ai biết
cha mẹ Chí là ai. Chí cũng không biết. Điều đó đem lại cách suy luận đưa đến hiệu
quả: Chửi người đẻ ra mình thì chính là chửi ngay bản thân mình. Hay nói khác
đi, Chí đang làm công việc tự phân tích, tự mổ xẻ để tìm cho bằng được nguyên do những
nỗi khổ mà Chí từng gánh chịu. Nhưng càng tìm càng bế tắc. Trước mặt ta là một
Chí Phèo dở khóc dở cười (Hắn chửi như những người say rượu hát). Phải tỉnh táo
lắm mới đem ra phân tích, mổ xẻ để rồi Chí thấy mình là con người không có thời
gian (Hắn nhớ mang máng rằng có lần hắn hai mươi, rồi hắn đi ở tù, rồi hình như
hắn hăm nhăm không biết có đúng không? Bởi vì từ đấy đối với hắn không có ngày tháng nữa), là con người không có thời gian, (không biết cha mẹ mình là ai). Và vào cái buổi chiều
cuối đời mình, Chí tỉnh táo hẳn. Chí tức giận không có ai chịu chửi nhau với
Chí , vì như thế không phải là chửi nhau, không thành văn vẽ gì (Và hắn lấy thế
làm ức lắm: bởi vì người ta không thể chửi nhau một mình; chửi nhau một mình
thì còn văn vẻ gì!). Một ý nghĩa hiện lên trong Chí: báo thù, một hành động của người tỉnh táo. Nam Cao cố ý cho ta thấy điều đó
khi ông tạo ra cảnh say của Chí với Tự Lãng. Để khẳng định, ông đưa ra một chi
tiết ngôn ngữ. Đó là khi Tự Lãng hỏi Chí Phèo người ta đứng lên bằng gì (Đến
lúc hết cả hai chai, Tự Lãng đã bò ra sân. Lão bò như cua và hỏi Chí Phèo rằng:
người ta đứng lên bằng cái gì?).
Tự Lãng thì say, say mèm còn riêng Chí Phèo thì tỉnh.
Tỉnh tới mức còn biết vần ngửa Tự Lãng, còn vuốt râu Tự Lãng mấy cái rồi mới
về.
Thêm một chi tiết ngôn ngữ nữa cần chú ý là trước khi Chí
Phèo bước vào cõi bất tử, Nam Cao đã làm cho Chí tỉnh hẳn bằng cấu trúc đoạn
văn Chí gặp Thị Nở. Ta có được một Chí Phèo khác xưa: say sưa nhìn và run run/rón rén lại gần Thị Nở/lẳng lặng ngồi xuống
bên sườn thị… say sưa /run run / rón rén / lẳng lặng,…
những từ láy âm ấy không dùng cho người say được. Cuộc mổ
xẻ bắt đầu thấy kết quả. Chí nhận ra mình già mà vẫn cô độc, cám cảnh một nỗi
buồn (Buồn thay cho đời!) và ứa lệ vì sự săn sóc của Thị Nở. Cuộc mổ xẻ vẫn
tiếp tục trong con người tỉnh táo ấy. Và những từ láy âm, những cách lặp từ
giúp ta nhận dạng: ta có được một Chí Phèo đang bâng khuâng (Hắn nhìn bát cháo
bốc khói mà bâng khuâng), ột Chí Phèo vừa vui vừa buồn, một Chí Phèo bắt đầu ăn
năn (Và một cái gì nữa, giống như là ăn năn), một Chí Phèo đang tự hỏi và đang
tự trả lời. Chi tiết ngôn ngữ sau này càng nói lên một Chí Phèo tỉnh táo. Tiếp
đó là sự hồi tưởng rành rẽ chứ không phải là nhớ mang máng nữa về tuổi hai mươi của mình
bị vợ ba Bá Kiến sỉ vả. Một nỗi nhục được nhận ra từ một tâm hồn trong trẻo, và
cái tất yếu dậy lên trong lòng Chí – tuy không nói ra – là sự nuối tiếc một
thời trong trẻo ấy . Sự nuối tiếc đó thúc dục Chí báo thù, Chí Phèo chết vào xế
trưa ngày hôm sau với sự tỉnh táo còn nguyên vẹn của chiều hôm trước mà các chi
tiết của Nam Cao vẫn rời rợi: Hắn thấy lòng thành trẻ con. Hắn muốn làm nũng
với Thị như với mẹ. Và lúc hắn ngẫm mình mà lo. Trời ơi! Hắn thèm lương thiện…
Thị Nở sẽ mở đường cho hắn. Hắn băn khoăn nhìn Thị Nở thăm dò. Chí đã tỉnh hẳn
và ao ước cuộc sống của người tỉnh táo (hắn bảo Thị: Giá cứ thế này mãi thì
thích nhỉ?... Hay là mình sang đây ở với tớ một nhà cho vui) v.v…
Chí Phèo chỉ xuất hiện trong khoảnh khắc thời gian của
chiều hôm trước đến trưa hôm sau. Đan xen vào đó là những hồi tưởng mà
bút pháp tài tình của Nam Cao khiến cho quá khứ và hiện tại không thể nào phân
ra tách bạch được. Một bút pháp của điện ảnh. Và nhờ thế mà Chí Phèo là “một
gương mặt mới, một gương mặt lạ” và “lừng lững đi vào văn học với tất cả dáng
vẻ riêng, diện mạo riêng, giọng điệu riêng của nó” như Phong Lê đã nhận định.
Bi kịch Chí Phèo trở nên sâu sắc, thấm thía nhờ vào khía cạnh tỉnh táo này.
.jpg)
.jpg)
